DAŞKY GURŞAWY GORAMAK — ÄHLUMUMY IŞIMIZ

     Goňşy döwletler bilen dostlukly gatnaşyklary pugtalandyrmak Türkmenistanyň daşary syýasy strategiýasynyň ileri tutulýan ugurlarynyň biridir. Bu netijeli hyzmatdaşlyk sebitiň durnukly ösüşi üçin zerur şertleri döretmäge ýardam edýär. Merkezi Aziýanyň möhüm meselelerini çözmekde, şol sanda suw hem-de ekologiýa ýagdaýyny durnuklylaşdyrmakda hem-de gowulandyrmakda özara düşünişmek, açyklyk we hyzmatdaşlyk ýörelgelerine eýerilýär. Aral meselesi öňde durýan iň möhüm meseleleriň biri bolup, ýurdumyz bu deňziň guramagy zerarly daşky gurşawa ýetirýän oňaýsyz täsirini peseltmek, çölleşmä garşy göreşmek ýaly birnäçe meseleleri çözmekde amal edilýän giň gerimli işlere mynasyp goşant goşýar. 

     Daş­ky gur­şa­wy go­ra­mak soň­ky on­ýyl­lyk­lar­da hal­kara jemgyýet­çi­li­giň esa­sy üns mer­ke­zin­de du­ran, Bir­le­şen Mil­letler Gu­ra­ma­syn­da giň­den ara al­nyp mas­la­hat­la­şyl­ýan mö­hüm mesele­leriň bi­ri­dir. Hä­zir­ki za­man se­na­ga­ty­nyň ýo­ka­ry de­re­je­de ös­me­gi ne­ti­je­sin­de, daş­ky gur­şa­wyň ýa­ra­maz­laş­ma­gy äh­lu­mu­my me­se­lä öw­rül­di. Ho­wa­nyň üýt­ge­me­gi­niň Mer­ke­zi Azi­ýa­da­ky suw gor­la­ry­na ýe­tir­ýän tä­si­ri hem ulu­dyr. Aral deň­zi­niň guramagy iň tä­ze ta­ryhyň äh­lu­mu­my iri eko­lo­gi­ýa heläkçilikleriniň bi­ri bol­dy. Aral se­bi­ti­niň ýurt­la­ry onuň zy­ýan­ly tä­sir­le­ri­niň öňü­ni al­mak ug­run­da ta­gal­la­la­ry bir­leş­dir­ýär­ler. Dün­ýä­niň seý­rek we aja­ýyp içer­ki suw how­dan­la­ry­nyň bi­ri bolan Aral deň­zi bir nes­liň dur­mu­şy­nyň do­wa­myn­da diýen ýa­ly do­ly ýi­tip git­mek çä­gi­ne ýet­di. Bu ýag­daý se­bit­de ho­wa ýagdaýy­nyň üýt­ge­me­gi, at­mos­fe­ra­nyň ha­pa­lan­magy, ekoulgamla­ryň bo­zul­ma­gy, top­ragyň şor­laş­ma­gy, çöl­leş­mek ýaly ekolo­gik me­se­le­le­ri dö­ret­di.

     Bu me­se­lä­niň top­lum­la­ýyn çe­meleş­mä­ni ta­lap ed­ýän­di­gin­den ugur alyp, Mer­ke­zi Azi­ýa ýurt­la­ry 1993-nji ýyl­da Ara­ly ha­las etme­giň hal­ka­ra gaz­na­sy­ny dö­ret­di­ler. Şol dö­wür­den bä­ri iri halka­ra gu­ra­ma­lar, il­kin­ji nobat­da, BMG bi­len bi­le­lik­dä­ki iş­le­ri iş­jeň­leş­dir­mek hem-de ýa­kyn hyzmat­daş­ly­gy ýo­la goý­mak boýun­ça anyk ädim­ler ädildi. Ara­ly ha­las etme­giň hal­ka­ra gazna­sy­nyň we oňa gir­ýän dü­züm­le­riň mak­sa­dy se­bit­de ekologik hem-de dur­muş-yk­dy­sa­dy ýag­da­ýy gowulandyrmakdan yba­ratdyr. Türk­me­nis­tan 2017 — 2019-njy ýyl­lar­da hal­ka­ra gaz­na ýol­baş­çy­lyk edip, onuň mak­sat­la­ry­ny hem-de we­zi­pe­le­ri­ni amala aşyrmaga gönük­di­ri­len bir­nä­çe möhüm çä­re­le­ri üs­tün­lik­li durmuşa geçirdi. Ýur­dumyz­da ýerleriň eko­lo­gik ýag­da­ýy­ny go­wu­lan­dyr­mak mak­sa­dy bi­len, giň ge­rim­li iş­ler ama­la aşy­ryl­ýar. Her ýyl azyn­dan 3 mil­lion düýp agaç na­halla­ry otur­dyl­ýar. Da­şo­guz we­la­ýa­tynda­ky Bötendag be­lent­li­gin­de 20 müň gek­tar meý­dan­da Türkmenistanyň de­mir­ga­zyk se­bi­ti­niň ga­zap­ly ho­wa şert­le­ri­ne dur­nuk­ly bag­la­ry ek­mek bo­ýun­ça iş­ler alnyp ba­ryl­ýar. «Al­tyn asyr» Türk­men kö­lü­niň gu­rul­ma­gy Ara­lyň eko­lo­gi­ýa me­se­le­si­ni çözmek­de ýur­du­my­zyň deň­siz-taý­syz uly go­şan­dy bol­dy. Bu eme­li köl mi­neral­la­şan zeý­keş suw­la­ry­nyň Amy­derýa akdyrylma­gyn­yň öňüni almaga, der­ýa­nyň aşa­ky aky­myn­da suwa­ryş we agyz su­wy üçin ula­nyl­ýan suwuň hi­li­ni has-da ýokar­lan­dyr­ma­ga, Ga­ra­gum säh­ra­sy­nyň bio­dür­lü­li­gi­ni artdyrmagyň we eko­lo­gi­ýa­sy­ny gowu­lan­dyr­ma­gyň ha­sa­by­na howanyň üýt­ge­me­gi­niň ýa­ra­maz tä­si­ri­ni pe­selt­mä­ge ýar­dam edýär. 2012-nji ýyl­da Howanyň üýtgemegi barada Türkmenistanyň milli strategiýasy tas­syk­la­nyl­dy. Onda Ara­lyň ýa­ra­maz tä­si­ri­ni pe­selt­mek, çöl­leş­mä we ýeriň ýaramazlaşmagyna gar­şy göreş­mek, se­bit­de aras­sa­çy­lyk-epidemio­lo­gik ýag­da­ýy go­wu­lan­dyr­mak, dur­muş we ynsanperwer hä­si­ýet­li bir­nä­çe me­se­le­le­ri çöz­mek bo­ýun­ça çäreler öz be­ýa­ny­ny tap­dy. 2019-njy ýyl­da bu stra­te­gi­ýa döwrebap­laş­dyryl­dy, ýag­ny Dur­nuk­ly ösüş mak­satla­ry we häzirki döw­rüň ýag­daý­la­ry göz öňün­de tu­tu­lyp, onuň re­je­le­nen gör­nü­şi  ka­bul  edil­di.  Şon­dan  soň­ra Aral bo­ýun­ça 2021 - 2025-nji ýyllar döw­ri üçin Mil­li mak­sat­na­ma kabul edil­di. On­da ykdysa­dy, dur­muş, eko­lo­gi­ýa, suw ul­gam­la­ryn­da iş­leri ýe­ri­ne ýe­tir­mek bo­ýun­ça çä­re­ler bel­le­nil­di. Türk­me­nis­tan Ara­ly ha­las et­me­giň hal­ka­ra gaz­na­sy­na ýol­başçy­lyk eden döw­rün­de - 2018-nji we 2019-njy ýyl­lar­da BMG-niň Baş Assamb­le­ýa­sy­nyň «Birle­şen Mil­let­ler Gu­ra­ma­sy­nyň we Ara­ly ha­las et­megiň Halka­ra gaz­na­sy­nyň ara­syn­da hyz­mat­daş­lyk» at­ly Ka­rar­na­ma ka­bul edil­di. Res­mi­na­ma­da Aral eko­lo­gik çök­gün­li­gi­niň ýe­ti­ren zy­ýan­la­ry­ny azalt­ma­ga hem-de ara­dan aýyr­ma­ga gö­nük­di­ri­len köp­ta­rap­la­ýyn ta­gal­la­laryň mö­hüm­di­gi, BMG-niň we bu gaznanyň ara­syn­da dia­lo­gy, hyz­mat­daşly­gy pug­ta­lan­dyr­ma­gyň, ta­gal­la­la­ry ut­gaş­dyr­ma­gyň äh­mi­ýe­ti nyg­tal­ýar.

     Mä­lim bol­şy ýa­ly, hor­mat­ly Pre­ziden­ti­miz şu ýy­lyň sent­ýabr aýyn­da BMG-niň Baş As­samb­le­ýa­sy­nyň 80-nji ýu­bi­leý sessiýasy­nyň ýo­ka­ry de­re­je­li ple­nar mej­li­sin­de çy­kyş edip, ýurdumy­zyň eko­lo­gi­ýa me­se­le­le­ri ba­bat­da tä­ze baş­lan­gyç­la­ry öňe sür­di. Ola­ryň ara­syn­da Mer­ke­zi Azi­ýa ýurt­la­ry üçin çölleşmä gar­şy gö­reş­mek bo­ýun­ça se­bit mer­ke­zi­ni dö­ret­mek baş­lan­gy­jy hem bar. Şeý­le mer­ke­ziň dö­re­dil­me­gi se­bit­de bar bolan tej­ri­be­le­ri we mümkin­çi­lik­le­ri bir­leş­dir­mä­ge, daş­ky gurşawy go­ra­mak ul­ga­myn­da hyz­mat­daşly­gy pug­ta­lan­dyr­ma­ga ýar­dam be­rer, Dur­nuk­ly ösüş mak­sat­la­ry­ny ga­zanma­ga, hususan-da, ho­wa­nyň üýt­geme­gi­ne gar­şy gö­reş­mek, gu­ry ýe­riň ekoul­gam­la­ry­ny go­rap sak­la­mak işi­ne go­şant bo­lar. BMG-niň Daş­ky gur­şaw mak­sat­na­ma­sy­nyň ber­ýän mag­lu­matla­ry­na gö­rä, dün­ýä­niň gu­rak se­bit­le­riniň meý­da­ny­nyň 69 gö­te­ri­mi çöl­leş­me ha­dy­sa­sy­na se­ze­war bo­lup­dyr. Çölleş­mä gar­şy gö­reş­mek boýunça sebit mer­ke­zi­niň esa­sy we­zi­pe­le­ri se­bit yl­my-bar­lag işle­ri­ni ut­gaş­dyr­mak­dan, öň­de­ba­ry­jy teh­no­lo­gi­ýa­la­ry we usullary or­naş­dyr­mak­dan, ýo­ka­ry de­re­je­li hü­när­men­le­ri taýýarla­mak­dan ybarat­dyr. Türk­me­nis­tan Baş As­samb­leýa­nyň 80-nji ses­si­ýa­sy­nyň bar­şyn­da Amyder­ýa­nyň we Syr­der­ýa­nyň basseýn­le­ri bo­ýun­ça se­bit­le­ýin kon­wen­siýa­la­ryň iş­le­nip taýýarla­nyl­ma­gy­ny we ka­bul edil­me­gi­ni hem iler­le­der. Şun­da ýur­du­myz BMG-niň Azi­ýa — Ýu­waş um­man se­bi­ti üçin Ykdysa­dy we Durmuş ko­mis­si­ýa­sy­nyň 2023-nji ýy­lyň 19-njy ma­ýyn­da­ky «Bir­le­şen Mil­let­ler Gu­ra­ma­sy­nyň Aral deň­zi­niň bas­seý­ni üçin Ýö­ri­te mak­sat­na­ma­sy­ny dö­retme­giň modallyklary­na ga­ra­mak» at­ly Ka­rar­na­ma­sy­ny dur­mu­şa geçirme­giň çäk­le­rin­de, Mer­ke­zi Azi­ýa ýurt­la­ry bilen bi­le­lik­de, BMG-niň Aral deň­zi­niň bas­seý­ni üçin Ýö­ri­te mak­sat­na­masy­nyň esa­sy ugur­la­ry­ny hem-de wezi­pe­le­ri­ni iş­läp taý­ýar­la­mak boýunça çä­re­le­ri yzy­gi­der­li we me­ýil­na­ma­laýyn esas­da alyp barma­gy ugur edinýär. 

     Döw­le­ti­miz Bir­le­şen Mil­let­ler Gura­ma­sy­nyň daş­ky gur­şaw bo­ýun­ça kon­wen­si­ýa­la­ry­nyň on­lar­ça­sy­na goşul­mak bi­len, dün­ýä jem­gy­ýet­çi­li­giniň öňün­de dur­ýan wa­jyp me­se­le­le­ri çöz­mä­ge işjeň gat­naş­ýar. Türk­menis­ta­nyň eko­lo­gi­ýa me­se­le­le­ri bi­len bagly öňe sür­ýän baş­lan­gyç­la­ry di­ňe ýur­du­my­zyň däl, eý­sem, tu­tuş se­bi­tiň ýurt­la­ry­nyň bäh­bit­le­ri­ne, bu ýurt­lar­da ýa­şa­ýan halkla­ryň aba­dan, sag­dyn we ro­waç dur­mu­şy­ny üp­jün et­mä­ge gönükdirilen saz­la­şyk­ly, dur­nuk­ly we uzak möh­let­le­ýin hyzmatdaş­lyk ulga­my­ny dö­ret­mä­ge gö­nük­di­ri­len­dir. Ar­ka­dag­ly Gah­ry­man Ser­da­ry­my­zyň Mil­let­ler Bi­le­le­şi­gi­niň ýu­bi­leý sessiýasyn­da öňe sü­ren tek­lip­le­ri­niň ara­synda daş­ky gur­şa­wa, eko­lo­gi­ýa da­hylly oňyn baş­lan­gyç­la­ryň bol­ma­gy bu ugur­da­ky ta­gal­la­la­ryň yzy­gi­der­li we top­lum­la­ýyn hä­si­ýe­te eýe­di­gi­ni görkez­ýär. 

Azat SEÝDIBAÝEW, Türkmenistanyň Mejlisiniň Daşky gurşawy goramak, tebigatdan peýdalanmak we agrosenagat toplumy baradaky komitetiniň agzasy, oba hojalyk ylymlarynyň kandidaty.