INNOWASION ÖSÜŞIŇ MÖHÜM UGRY

     Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň baş­tu­tan­ly­gynda­ ýur­du­myz­da­ ykdysady­ýe­tiň ­pu­dak­la­ry­na san­ly ul­ga­myň or­naş­dy­ryl­ma­gy halky­my­zyň ýa­şa­ýyş de­re­je­si­ni has-­da ýo­kar­lan­dyr­ma­ga, hä­zirki za­man ­mag­lu­mat­ gi­ňiş­li­gi­ni ­ke­ma­la ge­tir­mä­ge we ös­dür­mä­ge, ön­dü­ril­ýän önümle­riň­ we ­ýe­ri­ne­ ýe­ti­ril­ýän­ hyz­mat­la­ryň ­hi­li­ni ýo­kar­lan­dyr­ma­ga ýar­dam ed­ýär. Ýur­du­myzda­ san­ly­ ykdysadyýe­ti ­ös­dür­me­giň­ stra­te­giýa­sy­nyň esa­sy ugur­la­ry «Türkme­nis­ta­nyň Pre­zi­den­ti­niň ­ýur­du­my­zy­ 2022­-2028-­nji ýyllar­da dur­muş­-ykdysa­dy taý­dan ös­dürme­giň Maksatnamasynda» hem­-de «Berka­rar ­döw­le­tiň ­tä­ze­ eýýamynyň Gal­ky­ny­şy:­ Türk­me­nis­ta­ny 2022­-2052-­nji ýyl­lar­da dur­muş ykdy­sa­dy ­taý­dan ­ös­dür­me­giň ­Mil­li mak­sat­na­ma­syn­da» kesgitlenil­ýär.­ 

     Hä­zir­ki dö­wür­de yk­dy­sa­dy ösü­şi san­ly ul­gam­dan hem-­de inno­wa­sion teh­no­lo­giýa­lar­dan üz­ňe göz öňü­ne ge­tir­mek kyn. Dünýä ba­za­ryn­da bäs­deş­li­ge ukyp­ly­lyk tä­ze­çil yl­my­-tehniki çözgütle­riň önümçi­li­ge or­naş­dy­ry­ly­şy hem­-de innowasion tehnologiýala­ryň ne­ti­je­li peý­da­la­nyl­ma­gy bi­len berk baglanyşyk­ly­dyr. Sanly­laş­dyrmak­ dü­şün­je­si­ ha­ryt­la­ryň­ önümçili­gi­ni­ we hyz­mat­la­ryň do­lan­dy­ry­ly­şy­ny döw­re­bap intellek­tual teh­no­lo­gi­ýa­lar­dan peýda­lan­mak ar­ka­ly­ kämilleşdirme­giň ­tä­ze ­tap­gy­ry­ny ­göz öňün­de­ tutýar. Ykdysadyýe­ti ­san­ly ­ul­ga­ma ge­çir­me­giň­ esa­sy­ mak­sa­dy döwlet do­lan­dyry­şy­ny, ­ma­li­ýe ­ul­ga­my­ny,­ lo­maý­ we ­bö­lek söwda­ny, jema­gat-­dur­muş hyz­mat­la­ry­ny kä­mil­leş­dir­me­gi nazarla­ýar. Häzir­ki dö­wür­de san­ly teh­no­lo­gi­ýa­lar ar­ka­ly halk hojalygynyň pu­dak­la­ry­nyň ösü­şi­ni çalt­lan­dyr­mak, ila­ta edil­ýän hyz­mat­la­ryň hi­li­ni­ ýo­kar­lan­dyr­mak we gör­nüş­le­ri­ni art­dyr­mak bo­ýun­ça iş­ler do­wam ­et­di­ril­ýär. 

     Bu­ gün­ki gün­ söw­da­-yk­dy­sa­dy­ amal­la­ry ýeňil­leş­dir­ýän san­ly tä­ze­çil­lik­le­riň ge­ri­mi bar­ha­ gi­ňe­ýär. ­Şo­la­ryň bi­ri­ hem ­soň­ky ýyllar­da ­meş­hur­ly­gy­ bar­ha ­ýo­kar­la­nyp,­ «San­ly ak­tiw­ler» ýa­-da «Wir­tual ak­tiw­ler» di­ýen dü­şün­je­ler­ bi­len aňladylýan kriptowalýu­talar,­ to­ken­ler, ­maý­ning ­tehnologiýalary ýa­ly innowa­si­ýa­lar­dyr. Wir­tual ak­tiw­ler di­ňe san­ly gör­nüş­de duş gelip, öz­le­ri­ne eýe­lik ed­ýän ta­rap­la­ra gir­de­ji ge­tir­ýän san­ly dolany­şyk ­we­ top­la­ýyş­ se­riş­de­le­ri­dir. ­Hä­zir­ki dö­wür­de dün­ýä ykdy­sa­dy­ýe­tin­de wir­tual ak­tiw­le­riň pa­ýy­nyň yzy­gi­der­li artýandy­gy­ny gör­mek ­bol­ýar.­ 

     Türk­me­nis­tan­da tehno­lo­gik öňegidiş­li­giň iň soň­ky gazananlary­ny yk­dy­sa­dy­ýe­tiň pudaklaryna,­ şol­ san­da ma­li­ýe ulga­my­na iş­jeň or­naş­dyr­ma­ga ­uly­ äh­miýet be­ril­ýär. Şu­nuň bi­len bag­ly­lyk­da, il­kin­ji no­bat­da, ýurdu­myz­da ama­la aşy­ryl­ýan durmuş­-yk­dy­sa­dy öz­gert­me­le­riň ka­nun­çy­lyk bin­ýa­dy­nyň berkidil­ýän­di­gi­ni bel­le­mek­ ge­rek.­ Şu­ ýy­lyň­ 23-­nji­ ma­ýyn­da Ministr­ler­ Ka­bi­ne­ti­niň­ san­ly­ ul­gam­ arkaly ge­çi­ri­len mej­li­sin­de döw­let Baş­tu­ta­ny­my­zyň tab­şy­ry­gy­na laýyklyk­da, Türkmenistanda wir­tual ak­tiw­le­ri düz­gün­leş­dir­mek we maý­ning ­teh­no­lo­gi­ýa­sy­ny ­ka­nun­laş­dyr­mak bo­ýun­ça al­nyp baryl­ýan iş­ler ba­ra­da ha­sa­bat be­ril­me­gi­ hem-­de ­«Wir­tual­ aktiwler ­ha­kynda» Türk­me­nis­ta­nyň Ka­nu­ny­nyň tas­la­masy­nyň­ iş­le­nip taýýarlanylan­dy­gy­nyň­ ha­bar be­ril­me­gi­ mu­nuň ­aý­dyň­ my­sa­ly­dyr.­ De­giş­li Ka­nun­da wir­tual ak­tiw­ler işi ba­bat­da döw­let düzgünleşdir­me­si,­ ola­ryň­ do­la­ny­şy­gy­ çygryn­da ­iş­le­riň­ guralmagy, ­maý­ning,­ wir­tual ak­tiw­le­riň emis­si­ýa­sy we jemgyýet­çi­li­ge hö­dür­len­me­gi,­ şeý­le ­hem de­giş­li­ ugur­da­ky hyzmat­la­ry ­üp­jün ­edi­ji­ler ­bi­len ­bag­ly ­gat­naşyk­lar düzgünleşdiril­ýär. Wir­tual ak­tiw­ler mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti­mi­ze maýa go­ýum­la­ryň çe­kil­me­gi­ne, ma­li­ýe teh­no­lo­gi­ýa­la­ry başlangyç­la­ry­nyň ­ös­dü­ril­me­gi­ne,­ san­ly­ hyz­mat­lar ul­ga­myn­da tele­ke­çi­lik iş­jeň­li­gi­niň hö­weslen­di­ril­me­gi­ne­ go­şant­ go­şar. 

     Häzirki dö­wür­de dün­ýä tej­ri­be­sin­de söw­da­-da, alyş-­ça­lyş­da, maýa go­ýum işinde ­wir­tual­ ak­tiw­le­riň­ peý­da­la­ny­ly­şy ­art­ýar.­ Ola­ryň uly bö­le­gi blok­çeýn teh­no­lo­gi­ýa­sy­na esas­lan­ýar. Merkez­leş­di­ril­me­dik we ýaýraw ­gör­nüş­dä­ki­ mag­lu­mat­la­ryň gory ­bo­lan blok­çeýn­ler öza­ra bag­la­ny­şyk­ly blok­la­ryň zyn­jy­ry­ny eme­le ge­tir­ýär. Ol mag­lu­mat­la­ryň ­aý­dyň­ly­gy­ny,­ howp­suz­ly­gy­ny we üýtgew­siz­li­gi­ni üp­jün ed­ýär. Blok­çeýn amal­lar, geçi­rim­ler, ak­tiw­ler bara­da­ky ýa-da is­len­dik beý­le­ki­ mag­lu­mat­la­ry ýaz­mak we sak­la­mak üçin ni­ýet­le­nen san­ly re­ýestr bo­lup hyz­mat ed­ýär. Mag­lu­mat­la­ryň bir ser­wer­de däl-­de, dür­li komp­ýu­ter­le­riň­ tor­la­ry ­bo­ýunça ýaý­ra­dy­lan gör­nüş­de bol­ma­gy onuň­ yg­ty­bar­ly­ly­gy­ny ýo­kar­lan­dyr­ýar.

     Wir­tual ak­tiw­ler öz­baş­dak ha­sap­la­şyk ýa­-da­ top­la­ýyş serişdele­ri,­ ýag­ny ­pu­luň ­bir gör­nü­şi hök­mün­de-­de, kesgit­li emläk­le­re bolan­ hu­ku­gy­ ke­pil­len­dir­ýän ­to­ken­ler­ görnüşin­de­-de duş gel­ýär. To­ken­ler ak­si­ýa­lar, ob­li­ga­si­ýa­lar ­ýa­ly ­gym­mat­ bahaly ka­gyz­lar,­ goz­gal­ma­ýan­ em­läk­ler­ gör­nü­şin­de­ hem duş gelýär.­ Hä­zir­ki­ dö­wür­de­ wir­tual ­ak­tiw­le­riň gör­nüş­le­ri yzy­gi­der­li kö­pel­ýär. Ola­ryň iň meş­hur­la­ry krip­to­wal­ýu­ta­lar, to­ken­ler, san­ly hu­kuk­lar we beýle­ki san­ly gym­mat­lyk­lar­dyr.

     Yk­dy­sa­dy­ýe­ti sanly­laş­dyr­mak­da we in­nowa­sion iş­läp taýýarla­ma­la­ry, öňdebary­jy tejri­be­le­ri or­naş­dyr­mak­da oýlanyşyk­ly çemeleşilmegi,­ kä­mil­ ka­nun­çy­lyk­ bin­ýa­dy­nyň­ döredil­me­gi­ oňyn ­ne­ti­je­le­ri­ ber­ýär.­ Arkadagly Gah­ry­man Serdary­my­zyň dur­nuk­ly yk­dy­sady ­ösü­şiň ­bin­ýa­dy­ hök­münde san­ly ­yk­dy­sady­ýe­tiň ilerledil­me­gi­ ug­run­da­ky ­ta­gal­la­la­ry ýurdumy­zyň ösü­şiň tä­ze belent­lik­le­ri­ne çykma­gyn­da ­mö­hüm ähmi­ýe­te­ eýe­dir. 

Begençgeldi BAÝRAMMYRADOW, Türkmenistanyň Mejlisiniň Ykdysady meseleler baradaky komitetiniň agzasy.